Göbekli Tepe’nin Eski Adı Nedir? Tarihin Derin Sessizliğinde Bir İsim Arayışı
Bir tarihçi olarak geçmişi anlamaya çalışırken her zaman şu düşünceye takılırım: “Bir yerin adı değiştiğinde, aslında onunla kurulan anlam da değişir.” İsimler, sadece coğrafi işaretler değildir; kimliktir, hafızadır, bir uygarlığın kolektif bilincidir. Göbekli Tepe de bu bağlamda, ismiyle bile bir giz taşır. Peki, bugünün “Göbekli Tepe”si, geçmişte nasıl anılıyordu? Bu kadim tepenin eski adı neydi? Bu sorunun cevabı, yalnızca dilbilimsel bir merak değil, insanlığın köklerine uzanan bir yolculuktur.
Adların Arkeolojisi: Göbekli Tepe Ne Anlatıyor?
“Göbekli Tepe” adı, bölge halkının tepeye verdiği modern Türkçe bir isimdir. Kelime anlamı, “karın şeklinde yuvarlak tepe” demektir. Ancak bu adlandırma, tepenin tarihsel kökeninden çok, onun coğrafi biçimini tanımlar. Yani bu isim, arkeolojik kazılardan çok önce bile yöre halkı tarafından günlük konuşmada kullanılıyordu. Fakat bu tepenin geçmişte nasıl anıldığına dair yazılı bir kayıt bulunmamakta — çünkü Göbekli Tepe, yazının icadından binlerce yıl önce inşa edilmişti.
Bu nedenle, “Göbekli Tepe’nin eski adı” sorusu aslında bir sessizliğin içinden konuşmayı gerektirir. Biz o adı bilmiyoruz, ama taşlar o adı fısıldıyor olabilir. Onlara baktığımızda, insanın dili yokken bile bir anlam dünyası kurduğunu görürüz. Bu da demektir ki, Göbekli Tepe’nin gerçek adı belki de bir kelime değil, bir duyguydu.
Neolitik Dönemde İsim Kavramı: Dilden Önce Anlam
Göbekli Tepe’nin yapıldığı Neolitik dönem, insanların doğaya, göğe ve hayvanlara büyük saygı duyduğu bir çağdı. O dönemde isimler, bizim bugün kullandığımız gibi soyut kavramlardan ziyade, sembollerle ifade edilirdi. Bu nedenle, Göbekli Tepe’nin de kendi içinde bir “adı” vardıysa, o ad muhtemelen bir sembol, bir ritüel ya da bir hayvan figürüyle temsil ediliyordu.
Taşlardaki tilki, akrep, yılan ve turna figürleri, o toplumun kutsal dilini oluşturuyordu. Belki de bu yapı, topluluk içinde “Tilkinin Tepesi”, “Güneş Taşı”, ya da “Yılanın Mabedi” gibi anlamlara geliyordu. Bu, modern dilin sınırlarını aşan bir isimlendirme biçimidir. Yani Göbekli Tepe’nin eski adı, insanlığın ilk ortak dilinde saklıdır: sembollerin dilinde.
Coğrafi Bellek: Urfa ve Çevresinin Kadim İsimleri
Göbekli Tepe, bugünkü Şanlıurfa sınırları içinde yer alır. Urfa’nın antik çağlardaki isimleri de bu coğrafyanın tarihsel katmanlarını anlamamız açısından önemlidir. Antik çağlarda Urfa, “Edessa” olarak biliniyordu. Sümerler döneminde ise bölge, Mezopotamya’nın kuzeyinde yer alan Bereketli Hilal’in kutsal alanlarından biriydi. Bazı tarihçiler, Göbekli Tepe’nin bu kadim kültürel ağ içinde “Kutsal Kuzey Tapınağı” gibi bir işlevi olduğunu öne sürerler.
Yani eğer Göbekli Tepe’nin bir “eski adı” vardıysa, o ad doğrudan bu kadim kültürel çevreyle bağlantılıydı. Belki de orada yaşayanlar buraya bir tanrının, bir yıldızın ya da bir doğa unsurunun adını vermişti. Ancak yazı öncesi döneme ait hiçbir kayıt olmadığı için bu isim, tarihin karanlık derinliğinde kaybolmuştur. Yine de bu kayıp, bize başka bir anlam kapısı açar: Bir yerin adı yoksa, o yer bütün adların toplamıdır.
Bir Uygarlığın Sessiz Tanığı: Adın Ötesinde Anlam
Göbekli Tepe’nin sırrı yalnızca taşlarında değil, adının yokluğundadır. Çünkü bu yapı, insanlığın “adlandırmadan önceki” bilincine aittir. İnsan burada ilk defa doğa karşısında anlam kurmaya başlamış, fakat henüz o anlama kelime giydirememiştir. Bu yönüyle Göbekli Tepe, dilsiz bir tarih öncesi şiirdir.
Bir bakıma Göbekli Tepe’nin eski adı, “henüz söylenmemiş olan”dır. Her tarihçi, her arkeolog ve her insan o adı kendi sezgisiyle yeniden kurar. Kimisi ona “insanlığın beşiği” der, kimisi “ilk tapınak”, kimisi de “sessiz devrim”. Aslında hepsi aynı anlama çıkar: Göbekli Tepe, insanın kendini ilk kez evrende bir yer olarak tanımladığı noktadır.
Sonuç: İsimsizlikten Kimliğe, Göbekli Tepe’nin Zamansız Adı
Göbekli Tepe’nin eski adı nedir? Belki asla bilemeyeceğiz. Ama o isimsizlik, onun en büyük sırrıdır. Çünkü o, insanlığın doğaya, topluma ve kendine isim vermeye başladığı ilk yerdir. Göbekli Tepe, bu anlamda sadece bir arkeolojik alan değil, insan dilinin doğduğu metaforik bir rahimdir.
Bugün biz ona “Göbekli Tepe” diyoruz; ama belki de o, binlerce yıl önce “İlk Sözün Tepesi” olarak anılıyordu. O söz kayboldu, ama yankısı hâlâ toprağın altında. Belki de tarih, adını unuttuğu yerleri yeniden hatırlamak için vardır. Ve Göbekli Tepe, tam da bu hatırlamanın sessiz simgesidir.